bencede
New member
Dhananjay Khadilkar
BBC Future
Eşekler en epey ağır yükleri taşıyabilme kabiliyeti ve kuvvetli çalışma şartlarına olan inatçı tahammüleri ile tanınıyor.
Dünyanın kimi yerlerinde eşekler, haksız bir biçimde aşağılama ve hakaretle ilişkilendiriliyor.
Paris’in 280 kilometre doğusunda, ufak bir köyde çalışan arkeologlar ise tarih boyunca gereğince takdir edilmeyen bu yük hayvanlarının kıssasını bir daha yazmamıza yol açacak değerli keşifler yapıyor.
Boinville-en-Woëvre köyünde, Roma periyoduna ilişkin bir antik yerleşkede arkeologlar, günümüz eşeklerinden çok daha büyük eşeklerin kalıntılarını buldu.
Fransa’nın Toulouse kentindeki Purpan Tıp Okulu’nda Toulouse Biyolojik Antropoloji ve Genomik Merkezi Yöneticisi Ludovic Orlando, “Bunlar devasa eşeklerdi. Afrika’daki eşeklerle birebir genetik yapıyı paylaşan bu çeşitteki hayvanlar kimi atlardan bile daha büyüktü.” diyor.
Orlando, Fransa’da bulunan eşek kalıntılarını inceleyen bir grubun başında çalışıyor.
Çalışma, eşeklerin evcilleştirilmesi ve dünyanın farklı noktalarına yayılması temalı daha kapsamlı bir araştırmanın modülü.
Uzmanlar araştırmanın, güçlü şartlara adapte olabilen eşeklerle olan bağlantılarına bakıldığında, insanlık tarihi hakkında da epey değişik hususları gündeme getirdiğini söylüyor.
Orlando’ya göre Boinville-en-Woëvre’de kalıntıları bulunan eşeklerin yerden kürek kemiğine kadar uzunluğu yaklaşık 155 santimetreydi.
Günümüz eşekleri ise ortalama olarak 130 santimetre civarında.
Bu hayvanların, Amerika’da bulunan ve sıra dışı derecede büyük olan Mammoth Jack cinsine en yakın eşekler olduğu düşünülüyor.
ilk vakit içinderda yaklaşık 7000 yıl evvel Doğu Afrika’da yabani eşeklerden evcilleştirilen eşeklerin insanların daha kurak şartlara ahenk sağlamasına yardımcı olmuş olabileceği düşünülüyor
Toplumların hareket etmesi ve genişlemesinde eşeklerin rolü
Orlando, Boinville-en-Woëvre’deki üzere dev eşeklerin, Roma İmparatorluğu’nun genişlemesinde ve çabucak sonrasında kendi topraklarına tutunma teşebbüslerinde değerli ve gereğince bilinmeyen bir rolü olabileceğini söylüyor.
Orlando, “2. ve 5. yüzseneler içinde Romalılar eşekleri katır üretmek için yetiştirdi [atlarla çiftleştirerek]. Bu katırlar askeri teçhizat ve eşyayı taşımak için fazlaca faydalı oldu. Bu eşekler Avrupa’da olmalarına karşın, Batı Afrika’dan gelen eşeklerle çiftleştirilip yetiştirildi” diyor.
Ancak Roma İmparatorluğu’nun vakit ortasında yaşadığı değişimlerin bu dev eşeklerin yok olmasını etkilediğine inanılıyor.
Orlando, “Binlerce kilometrelik alanı kapsayan bir imaparatorluğunuz yoksa, taşıyıcılık yapacak hayvanlara olan gereksiniminiz da azalıyor. Katır üretmeye devam etmek için hiç bir ekonomik teşvik yoktu” diye anlatıyor.
Eşeklerin insanlık tarihi boyunca nasıl rol oynadıklarını anlamak için 37 laboratuvardan 49 bilim insanından oluşan memleketler arası bir grup, dünyanın her yerinden 31 antik ve 207 çağdaş eşeğin genlerini inceledi.
Genetik modelleme tekniklerini kullanarak, eşek popülasyonunda vakit ortasındaki değişimleri saptayabildiler.
Uzmanlar, göçebe çobanların eşekleri birinci vakit içinderda yaklaşık 7000 yıl evvel Kenya, Afrika Boynuzu ve Doğu Afrika’da evcilleştirdiğini tespit etti.
Bu daha evvelki tespitlerden daha erken bir tarih.
Araştırmada öne çıkan ve uzmanları en hayli şaşırtan bulgu ise günümüzdeki tüm eşeklerin bu evcilleştirme olayından gelmiş olduğu.
Daha evvel yapılan birtakım öbür çalışmalarda Yemen’de de eşeklerin evcilleştirilmesi üzerine gayretler olduğunu öne sürmüştü.
Öte yandan eşeklerin evcilleştirilmesi, bir vakit içinder yeşil olan Sahra bölgesinin kuraklaşması olayına da denk geliyor.
Yaklaşık 8200 yıl evvel, muson yağmurlarının apansız azalması ve insan faaliyetlerinin artmasıyla yaşanan kuraklık, çöl ile Sahel bölgesinde kademeli olarak yayıldı.
Evcilleştirilmiş eşekler de giderek acımasızlaşan bu ortama ahenk sağlamak için epey değerli bir rol oynamış olabilir.
Orlando, “İklim değişikliği yüzünden insanların yeni şartlara adapte olmak zorunda kaldığını düşünüyoruz. Bu süreçte, uzun aralarda ve güçlü yerlerde büyük ölçülerde yük taşıma kabiliyetleriyle eşekler kullanılmış olabilir” diyor.
Araştırmanın tahlilleri, eşeklerin bu vakitten daha sonra Doğu Afrika’dan yayıldığını, kuzeybatı Sudan’a ve oradan da 6500 yıl öncesine kadar uzanan arkeolojik alanlarda eşek kalıntılarının bulunduğu Mısır’a satıldığını gösteriyor.
Avusturya’da Graz Üniversitesi’nde arkeolog Laerke Recht’e bakılırsa eşekler, dayanıklıkları ve ağır yükleri taşıyabilmeleri niçiniyle insanlığın kara yoluyla uzun uzaklıklara mal taşıma kabiliyetinde büyük bir fark yarattı.
Recht, “Mezopotamya’daki Fırat ile Dicle ve Mısır’daki Nil üzere ırmaklar ağır yüklerin taşınması için kullanılabilirken, eşekler kara üzerinden etkileşimde büyük bir artışa ve ağırlaşmaya yol açtı” diyor.
Recht’e bu hareketliliğin MÖ 3000 civarında artan bronz kullanmasıyla tıpkı vakte denk geldiğine işaret ediyor, “eşeklerin ağır olan bakırı uzun aralara ve Mezopotamya da dahil doğal olarak bulunamayacağı (veya epey küçük ölçülerde bulunduğu) bölgelere taşıyabiliyordu” diyor.
Eşekler günümüzde hala Mardin’in dar sokaklarında sokak paklığına yardım etmek üzere işlerde kullanılıyor
‘Eşekler birtakım hallerde hükümdarlar ve hükümdarlarla gömülüyordu’
Eşekler ve birtakım öbür at çeşitleri tıpkı devirde savaşların da gidişatını değiştirdi.
Recht, “Bu noktada eşekleri savaşların ön cephelerinde, tekerlekli araçları sürerken ve hem de askeri teçhizat taşırken bakılırsabiliyoruz” diye anlatıyor.
Öte yandan eşeklerlerin devrin kıymetli ritüellerinde de kullanıldığına dair bulgular var.
Recht’e nazaran, “Hem Mısır’da tıpkı vakitte Mezopotamya’da eşekler, beşerlerle, hatta birtakım durumlarda hükümdarlar ve hükümdarlarla bir arada gömülecek kadar değerli görülüyordu. Kimi durumlarda eşeklerin tek başına gömüldüğüne bile denk geliyoruz.”
Araştırmada öte yandan MÖ 2. binyılda eşeklerin çeşitli atlaşma imzası merasimlerinin bir modülü olarak kurban edildiğine dair de bulgular var.
Orlando ve grubunun üzerinde çalıştığı en eski örnekler, bronz çağında Türkiye’de hayatış olan üç eşeğe ilişkin.
Araştırmacılara nazaran bu örnekler 4500 yıllık radyokarbon parçacıkları ve genetik yapıları çağdaş Asya alt popülasyonlarına benziyor.
Bu bulgular, Asya kökenli eşek çeşidinin öbür tiplerden bu noktada ayrıldığına işaret ediyor.
Tarihte eşeğin insanlara yakınlığı ve gündelik hayatta kullanması, günümüzdeki rolüyle karşılaştırılınca tezat fark ediliyor.
Bugün eşekler dünyanın birfazlaca yerinde büyük ölçüde göz gerisi edilirken, kimi yerlerde hala eskisi kadar değerli.
Eşekler, kendi beden tartılarının yüzde 20-30’unu inançla taşıyabiliyor
Eşeklerin günümüzdeki rolleri
Toulouse Biyolojik Antropoloji ve Genomik Merkezi’nde popülasyon genetikçisi olarak çalışan Evelyn Todd, “Eşeklerin dünyanın dört bir yanında milyonlarca kişinin gündelik ömründe değerli bir rolü var” diyor ve kelamlarına devam ediyor:
“Her yıl eşek nüfusu yüzde 1 oranında artıyor. Gelişmiş ülkelerde eşekler günlük ömürde kullanılmasa da, Afrika ve Arap Yarımadası üzere gelişmekte olan biroldukca bölgede, beşerler hala insanları ve malları taşımak için eşeklere güveniyor.
Eşeklerin genetik yapısını anlamanın, gelecekte üreme ve çeşit idaresini güzelleştirmeye de yardımcı olabileceği aktarılıyor.
Araştırmacılar bir daha sonraki adım olarak tabiatta evcilleştirilmiş eşek tipinden gelen bir hayvan arıyor.
Orlando, Todd ve grupları şimdiye kadar üç farklı adayı tespit edebildi.
“Eşeğin Afrika yaban eşek soyundan geldiğini biliyoruz” diyen Todd şu biçimde devam ediyor:
“Bildiğimiz üç alt tıp var. Bunlardan bir adedinin soyu MS 200’de Roma periyodunda tükendi.
İkincisinin de soyu muhtemelen tabiatta tükendi, üçüncüsü ise kritik derecede tehlikede.”
aynı vakitte, eşeğin genetik tarihini daha güzel anlamamıza yardımcı olacak, toplum ortasında oynadıkları değerli rol hakkında daha fazla bilgiyi ortaya çıkaracak, Afrika yaban eşeğinin çabucak hemen tanımlanamayan öbür alt çeşitlerinin olup olmadığını anlamak için daha fazla araştırmaya gereksinim var.
BBC Future
Eşekler en epey ağır yükleri taşıyabilme kabiliyeti ve kuvvetli çalışma şartlarına olan inatçı tahammüleri ile tanınıyor.
Dünyanın kimi yerlerinde eşekler, haksız bir biçimde aşağılama ve hakaretle ilişkilendiriliyor.
Paris’in 280 kilometre doğusunda, ufak bir köyde çalışan arkeologlar ise tarih boyunca gereğince takdir edilmeyen bu yük hayvanlarının kıssasını bir daha yazmamıza yol açacak değerli keşifler yapıyor.
Boinville-en-Woëvre köyünde, Roma periyoduna ilişkin bir antik yerleşkede arkeologlar, günümüz eşeklerinden çok daha büyük eşeklerin kalıntılarını buldu.
Fransa’nın Toulouse kentindeki Purpan Tıp Okulu’nda Toulouse Biyolojik Antropoloji ve Genomik Merkezi Yöneticisi Ludovic Orlando, “Bunlar devasa eşeklerdi. Afrika’daki eşeklerle birebir genetik yapıyı paylaşan bu çeşitteki hayvanlar kimi atlardan bile daha büyüktü.” diyor.
Orlando, Fransa’da bulunan eşek kalıntılarını inceleyen bir grubun başında çalışıyor.
Çalışma, eşeklerin evcilleştirilmesi ve dünyanın farklı noktalarına yayılması temalı daha kapsamlı bir araştırmanın modülü.
Uzmanlar araştırmanın, güçlü şartlara adapte olabilen eşeklerle olan bağlantılarına bakıldığında, insanlık tarihi hakkında da epey değişik hususları gündeme getirdiğini söylüyor.
Orlando’ya göre Boinville-en-Woëvre’de kalıntıları bulunan eşeklerin yerden kürek kemiğine kadar uzunluğu yaklaşık 155 santimetreydi.
Günümüz eşekleri ise ortalama olarak 130 santimetre civarında.
Bu hayvanların, Amerika’da bulunan ve sıra dışı derecede büyük olan Mammoth Jack cinsine en yakın eşekler olduğu düşünülüyor.
ilk vakit içinderda yaklaşık 7000 yıl evvel Doğu Afrika’da yabani eşeklerden evcilleştirilen eşeklerin insanların daha kurak şartlara ahenk sağlamasına yardımcı olmuş olabileceği düşünülüyor
Toplumların hareket etmesi ve genişlemesinde eşeklerin rolü
Orlando, Boinville-en-Woëvre’deki üzere dev eşeklerin, Roma İmparatorluğu’nun genişlemesinde ve çabucak sonrasında kendi topraklarına tutunma teşebbüslerinde değerli ve gereğince bilinmeyen bir rolü olabileceğini söylüyor.
Orlando, “2. ve 5. yüzseneler içinde Romalılar eşekleri katır üretmek için yetiştirdi [atlarla çiftleştirerek]. Bu katırlar askeri teçhizat ve eşyayı taşımak için fazlaca faydalı oldu. Bu eşekler Avrupa’da olmalarına karşın, Batı Afrika’dan gelen eşeklerle çiftleştirilip yetiştirildi” diyor.
Ancak Roma İmparatorluğu’nun vakit ortasında yaşadığı değişimlerin bu dev eşeklerin yok olmasını etkilediğine inanılıyor.
Orlando, “Binlerce kilometrelik alanı kapsayan bir imaparatorluğunuz yoksa, taşıyıcılık yapacak hayvanlara olan gereksiniminiz da azalıyor. Katır üretmeye devam etmek için hiç bir ekonomik teşvik yoktu” diye anlatıyor.
Eşeklerin insanlık tarihi boyunca nasıl rol oynadıklarını anlamak için 37 laboratuvardan 49 bilim insanından oluşan memleketler arası bir grup, dünyanın her yerinden 31 antik ve 207 çağdaş eşeğin genlerini inceledi.
Genetik modelleme tekniklerini kullanarak, eşek popülasyonunda vakit ortasındaki değişimleri saptayabildiler.
Uzmanlar, göçebe çobanların eşekleri birinci vakit içinderda yaklaşık 7000 yıl evvel Kenya, Afrika Boynuzu ve Doğu Afrika’da evcilleştirdiğini tespit etti.
Bu daha evvelki tespitlerden daha erken bir tarih.
Araştırmada öne çıkan ve uzmanları en hayli şaşırtan bulgu ise günümüzdeki tüm eşeklerin bu evcilleştirme olayından gelmiş olduğu.
Daha evvel yapılan birtakım öbür çalışmalarda Yemen’de de eşeklerin evcilleştirilmesi üzerine gayretler olduğunu öne sürmüştü.
Öte yandan eşeklerin evcilleştirilmesi, bir vakit içinder yeşil olan Sahra bölgesinin kuraklaşması olayına da denk geliyor.
Yaklaşık 8200 yıl evvel, muson yağmurlarının apansız azalması ve insan faaliyetlerinin artmasıyla yaşanan kuraklık, çöl ile Sahel bölgesinde kademeli olarak yayıldı.
Evcilleştirilmiş eşekler de giderek acımasızlaşan bu ortama ahenk sağlamak için epey değerli bir rol oynamış olabilir.
Orlando, “İklim değişikliği yüzünden insanların yeni şartlara adapte olmak zorunda kaldığını düşünüyoruz. Bu süreçte, uzun aralarda ve güçlü yerlerde büyük ölçülerde yük taşıma kabiliyetleriyle eşekler kullanılmış olabilir” diyor.
Araştırmanın tahlilleri, eşeklerin bu vakitten daha sonra Doğu Afrika’dan yayıldığını, kuzeybatı Sudan’a ve oradan da 6500 yıl öncesine kadar uzanan arkeolojik alanlarda eşek kalıntılarının bulunduğu Mısır’a satıldığını gösteriyor.
Avusturya’da Graz Üniversitesi’nde arkeolog Laerke Recht’e bakılırsa eşekler, dayanıklıkları ve ağır yükleri taşıyabilmeleri niçiniyle insanlığın kara yoluyla uzun uzaklıklara mal taşıma kabiliyetinde büyük bir fark yarattı.
Recht, “Mezopotamya’daki Fırat ile Dicle ve Mısır’daki Nil üzere ırmaklar ağır yüklerin taşınması için kullanılabilirken, eşekler kara üzerinden etkileşimde büyük bir artışa ve ağırlaşmaya yol açtı” diyor.
Recht’e bu hareketliliğin MÖ 3000 civarında artan bronz kullanmasıyla tıpkı vakte denk geldiğine işaret ediyor, “eşeklerin ağır olan bakırı uzun aralara ve Mezopotamya da dahil doğal olarak bulunamayacağı (veya epey küçük ölçülerde bulunduğu) bölgelere taşıyabiliyordu” diyor.
Eşekler günümüzde hala Mardin’in dar sokaklarında sokak paklığına yardım etmek üzere işlerde kullanılıyor
‘Eşekler birtakım hallerde hükümdarlar ve hükümdarlarla gömülüyordu’
Eşekler ve birtakım öbür at çeşitleri tıpkı devirde savaşların da gidişatını değiştirdi.
Recht, “Bu noktada eşekleri savaşların ön cephelerinde, tekerlekli araçları sürerken ve hem de askeri teçhizat taşırken bakılırsabiliyoruz” diye anlatıyor.
Öte yandan eşeklerlerin devrin kıymetli ritüellerinde de kullanıldığına dair bulgular var.
Recht’e nazaran, “Hem Mısır’da tıpkı vakitte Mezopotamya’da eşekler, beşerlerle, hatta birtakım durumlarda hükümdarlar ve hükümdarlarla bir arada gömülecek kadar değerli görülüyordu. Kimi durumlarda eşeklerin tek başına gömüldüğüne bile denk geliyoruz.”
Araştırmada öte yandan MÖ 2. binyılda eşeklerin çeşitli atlaşma imzası merasimlerinin bir modülü olarak kurban edildiğine dair de bulgular var.
Orlando ve grubunun üzerinde çalıştığı en eski örnekler, bronz çağında Türkiye’de hayatış olan üç eşeğe ilişkin.
Araştırmacılara nazaran bu örnekler 4500 yıllık radyokarbon parçacıkları ve genetik yapıları çağdaş Asya alt popülasyonlarına benziyor.
Bu bulgular, Asya kökenli eşek çeşidinin öbür tiplerden bu noktada ayrıldığına işaret ediyor.
Tarihte eşeğin insanlara yakınlığı ve gündelik hayatta kullanması, günümüzdeki rolüyle karşılaştırılınca tezat fark ediliyor.
Bugün eşekler dünyanın birfazlaca yerinde büyük ölçüde göz gerisi edilirken, kimi yerlerde hala eskisi kadar değerli.
Eşekler, kendi beden tartılarının yüzde 20-30’unu inançla taşıyabiliyor
Eşeklerin günümüzdeki rolleri
Toulouse Biyolojik Antropoloji ve Genomik Merkezi’nde popülasyon genetikçisi olarak çalışan Evelyn Todd, “Eşeklerin dünyanın dört bir yanında milyonlarca kişinin gündelik ömründe değerli bir rolü var” diyor ve kelamlarına devam ediyor:
“Her yıl eşek nüfusu yüzde 1 oranında artıyor. Gelişmiş ülkelerde eşekler günlük ömürde kullanılmasa da, Afrika ve Arap Yarımadası üzere gelişmekte olan biroldukca bölgede, beşerler hala insanları ve malları taşımak için eşeklere güveniyor.
Eşeklerin genetik yapısını anlamanın, gelecekte üreme ve çeşit idaresini güzelleştirmeye de yardımcı olabileceği aktarılıyor.
Araştırmacılar bir daha sonraki adım olarak tabiatta evcilleştirilmiş eşek tipinden gelen bir hayvan arıyor.
Orlando, Todd ve grupları şimdiye kadar üç farklı adayı tespit edebildi.
“Eşeğin Afrika yaban eşek soyundan geldiğini biliyoruz” diyen Todd şu biçimde devam ediyor:
“Bildiğimiz üç alt tıp var. Bunlardan bir adedinin soyu MS 200’de Roma periyodunda tükendi.
İkincisinin de soyu muhtemelen tabiatta tükendi, üçüncüsü ise kritik derecede tehlikede.”
aynı vakitte, eşeğin genetik tarihini daha güzel anlamamıza yardımcı olacak, toplum ortasında oynadıkları değerli rol hakkında daha fazla bilgiyi ortaya çıkaracak, Afrika yaban eşeğinin çabucak hemen tanımlanamayan öbür alt çeşitlerinin olup olmadığını anlamak için daha fazla araştırmaya gereksinim var.