Her ne kadar etrafında tartışmalar dönse de edebiyatın en tesirli ve itibarlı ödülünün Nobel olduğu su götürmez bir gerçek. Biz de Nobel kazanmasına rağmen bazıları kamuoyu tarafınca nazarance az bilenen müelliflerden ve bazıları de meşhur muharrirlerin daha az bilenen yapıtlarından oluşan bir liste derledik dostlar! Âlâ okumalar diliyorum, kitabınız bol olsun!
Not: Kitap özetlerinde tanıtım bültenlerinden yararlanılmıştır ve sıralamanın kitapların niteliğiyle rastgele bir münasebeti yoktur. Yazarların isimlerinin yanındaki yıllar da Nobel aldıkları tarihi göstermektedir.
1. “Godot’yu Beklerken”, Samuel Beckett (1969)
Godot’yu Beklerken 1948 yılında Fransızca olarak yazıldı ve 1953’te Paris’de sahneye kondu. vakit içinde ülke çapında bir ün kazandı. 1954 yılında Beckett tarafınca kimi değişikliklerle İngilizceye çevrildi ve diğer ülkelerde de sahnelenmeye başladı. Avangard olarak nitelenmesine rağmen süratle klasikleşti.
Oyunun varoluş sancıları çeken kahramanları, yolları kesiştiğinde birbirleriyle bağlantı kurmaya çalışırlar. Her gün bir dahalenen bu ritüelde bellek fonksiyonunun yerine getiremeyince de gerçekliğin mutlaklığından uzaklaşmaya başlarlar. Kimilerine göre tüm vakit içinderın en güzeli olan bu oyun, 21. yüzyılda da başımızda soru işaretleri bırakmaya devam ediyor.
2. “İvan Denisoviç’in Bir Günü”, Aleksandr Soljenitsin (1970)
Yayımlandığında dünyada hem edebi birebir vakitte siyasi yankı uyandıran İvan Denisoviç’in Bir Günü, Stalinist baskıyı edebiyata taşıyan birinci roman.
Aleksandr İsayeviç Soljenitsin İvan Denisoviç’in Bir Günü’nde, toplama kamplarındaki acımasız yaşama ve çalışma şartları karşısında onurunu ve haysiyetini muhafazaya çalışan insanları anlatıyor. Kirli, soğuk ve adaletsiz bir ortamda hayata tutunan mahkûmların, insanlık dışı sisteme nasıl direnç gösterdiklerini resmediyor. Romanın kahramanı İvan Denisoviç, İkinci Dünya Savaşı’nda Almanların elinden kaçtıktan daha sonra, casus olma kuşkusuyla Sovyet hükumeti tarafınca gözaltına alınır ve sürgüne gönderilir.
Buzlar altındaki Sibirya sürgününde, açlık ve dayak tehdidi altında on yıl geçirecektir. Soljenitsin’in kendi anılarından yola çıkarak yazdığı roman, 1962 yılında yayımlandığında Sovyetler Birliği’nde büyük yankı uyandırmış, kısa müddette toplatılmış ve yasaklanmıştı. Stalinist devrin muharrirler üstündeki siyasi baskısını anlamak için okunması gereken bir roman.
3. “İnsanın Taşrası” Elias Canetti (1981)
Elias Canetti ‘Notlar’ıyla dünya edebiyatında kendine has bir yazın çeşidi yaratmıştır. Muharrir, İnsanın Taşrası ismini verdiği ve 1942-1972 yılları içindeki notlarını içeren kitabında, yaşadığı dünyada herkesten ve her şeydilk evvel kendi kendisiyle en maskesiz üslupta hesaplaşmayı etik bir unsura dönüştürür.
Canetti’nin aslında bütün yazdıkları üzere, ‘Notlar’ı da, giderek daha epey körleşen bir dünyada şuurlu yaşamaya çalışan insanoğlunun bakışlarını yitirmemesi için verilmiş en soylu savaşımlardan birini belgeliyor. Ne de olsa ‘arasında yaşadığımız dünyanın durumunu nazaranmeyenin o dünya üzerine yazacak çabucak hiç bir şeyi yoktur…’
‘Bu notların kuvvetliğü, şahsi olmalarından kaynaklanıyor. İnsan, bilhassa şahsi olandan uzaklaşmak istiyor; güya çabucak sonrasında artık değişemeyeceğinden korkarcasına, şahsi olanı kâğıda dökmekten korkuyor. Gerçekte ise insan bir kere yazdıktan daha sonra rahat bıraktığı takdirde, her şey bir fazlaca yoldan değişime uğramayı sürdürüyor. Ruhun yollarını gösteren şey, bir daha okumak.’
4. “Yüzyıllık Yalnızlık” Gabriel García Márquez (1982)
‘Yüzyıllık Yalnızlık’ı yazmaya başladığımda, çocukluğumda beni etkilemiş olan her şeyi edebiyat aracılığıyla aktarabileceğim bir yol bulmak istiyordum. Çok kasvetli kocaman bir meskende, toprak yiyen bir kız kardeş, geleceği sezen bir büyükanne ve memnunlukla çılgınlık içinde ayrım gözetmeyen, isimleri bir örnek bir yığın hısım akraba içinde geçen çocukluk günlerimi sanatsal bir lisanla arkamda bırakmaktı hedefim. Yüzyıllık Yalnızlık’ı iki yıldan daha kısa bir müddetde yazdım, fakat yazı makinemin başına oturmadan evvel bu kitap hakkında düşünmek on beş, on altı yılımı aldı.
Büyükannem, en acımasız şeyleri, kılını bile kıpırdatmadan, güya sırf gördüğü olağan şeylermiş üzere anlatırdı bana. Anlattığı hikayeleri bu kadar kıymetli kılan şeyin, onun duygusuz hali ve imgelerindeki zenginlik olduğunu kavradım. Yüzyıllık Yalnızlık’ı büyükannemin işte bu sistemini kullanarak yazdım. Bu romanı dikkat ve keyifle okuyan, hiç şaşırmayan kolay beşerler tanıdım. Şaşırmadılar, zira ben onlara hayatlarında yeni olan bir şey anlatmamıştım, kitabımda gerçekliğe dayanmayan tek cümle bulamazsınız.’
5. “Serbest Düşüş” William Golding (1983)
Sammy Mountjoy babasını hiç tanımadan yoksulluk ortasında büyümüşse de, fotoğraflarını Tate Gallery’nin duvarlarında gorebilmiş yetenekli bir ressamdır. İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanlara esir düşer ve azap tehdidiyle karanlık bir hücreye kapatılır. Kör karanlığın, tecridin ve kendisini bekleyen akıbetin dehşetiyle geçmiş hayatını gözden geçirir.
hayatının manasını ansızın nasıl yitirdiğini, hangi kusurunun onu bugün olduğu şahsa dönüştürdüğünü düşünür ve istikamet hissini yitirip kendi varoluşunun labirentine düşüşünü sorgulamaya koyulur. Sorumluluğu ne vakit başlamış, karanlık ne vakit çökmüştür? Sammy ömründe özgür iradesinin elinden bütünüyle kayıp gittiği anı tespit etmeye çalışır. O anı hazırlayan olayların izini sürdüğü bu sorgulama, onu insan olmanın ne manaya geldiğine dair daha derin bir kavrayışa gdolayır
6. “Cebelavi Sokağı’nın Çocukları” Necib Mahfuz (1988)
Mukattam Çölü’nün kıyısında, isminin verildiği sokakta, yüksek duvarların çevrelediği mükemmel konağında yaşayan kudretli Cebelavi, topraklarının ve mülklerinin yönetimini beş oğlundan biri olan Edhem’e bırakır. Lakin Edhem’in babasına ihaneti, konaktan kovulmasıyla sonuçlanır. Cebelavi’nin oğulları ve torunlarından Cebel, Rıfat ve Kasım, ondan aldıkları işaretler ve manevi güçle, sokağın idaresini ele geçirir, çetelerin elindeki fakir halklarına yardımcı olmaya, barış sağlayıp adil bir tertip kurmaya çabalarlar. Hedefleri tıpkı olsa da yolları farklıdır.
Cebelavi’nin çocukları ve torunlarının öyküleri, birbirine geçerek ilerler. Sokaktaki her insanın ve her şeyin sahibi olan, ismi efsaneleşen Cebelavi’nin sırrını çözmeye çalışırken beklenmedik olaylara yol açan torunu Arif’in devri, bu tuhaf sokağın ve sakinlerinin hayatında farklı fakat kalıcı bir sayfa açacaktır.
Mısır’da senelerca yasaklanan Cebelavi Sokağı’nın Çocukları, hem bütün bir soyun birebir vakitte peygamberleri, efsaneleri ve günümüze göndermeleriyle, birebir soydan gelenlerin düşmanlıkları, savaşları, iktidar hırsları, aşkları ve mucizeleri üzerinden insanlığın kozmik ve ruhani hikayesini anlatıyor.
7. “Çifte Alev” Octavio Paz (1990)
Nobel Edebiyat Mükafatı sahibi Octavio Paz’dan, birinci gençliğinden olgunluk çağına kadar izini sürdüğü aşk, erotizm ve cinselliğin farklı görünümleri üzerine düşünsel bir seyahat. Paz, insanoğlunun mevte meydan okumak için bulduğu en kuvvetli karşılıklardan biri olan aşk ve erotizmin billurlaşma, yüceltme, saptırma ve ağırlaşma anlarına odaklanıyor. Antik çağlardan günümüze, Sappho’dan Dante’ye, Marquis de Sade’dan Fourier’ye, Madame Bovary’den Ulysses’e uzanan bir coğrafyada aşk ve erotizmin edebiyatı beslemeyi sürdüren ikili alevinin ışığında kışkırtıcı ve derin bir keşfe çıkıyor.
8. “şahsi Bir Sorun” Kenzaburo Oe (1994)
‘Kendini kandırma zehrini bir defa tadan beşerler, tekrar kendilerini asla kurtaramazlar…’
Büyükşehir ortamındaki yalnızlaşma ve yabancılaşma sancılarından kurtuluşu Afrika gezisi hayallerinde arayan dershane öğretmeni Bird. Karısı her an doğum yapmak üzeredir ve evlendiği anda düzgünce azalan Afrika seyahatine çıkma umudu, çocuğun doğumuyla tümüyle sönecektir.
Bir de çocuk beyin fıtığı üzere nadir rastlanan bir anormallik ile doğuverince, Bird kendini bir karabasanın ortasında bulur. Yaşadığı utanç ve dehşet onu evvel alkole ve sorumluluklarından kaçmaya, daha sonra çocuğu yeryüzünden bir an evvel silinmesi gereken bir düşman olarak görmeye kadar götürecektir…
9. “Sevilen”, Toni Morrison (1993)
Kölelik cehennemine içeriden bir gözle bakan Sevilen, çocuklarıyla birlikte kölelikten kaçan bir hanımın özgürlük savaşını anlatıyor. Geçmişin yükünü omuzlarından yıllar daha sonra dahi indiremeyen, onun hayaletleriyle boğuşan Sethe, annelik vicdanıyla, kadınlığıyla ve ilişkin olduğu toplumla hesaplaşıyor.
Kadınlık ve annelik hisleriyle harikulade bir biçimde harmanlamış Toni Morrison’ın bu dev yapıtı, zalimliklerle dolu bir tarihe ışık tutarken, siyahi bir ailenin merkezinde hayli şahsi bir varoluş öyküsünün his dolu inceliklerini ıskalamamayı başarıyor.
10. “Teneke Trampet” Günter Grass (1999)
1900’lerin birinci yarısı. Almanya. Almanların, Polonyalıların ve başka azınlıkların bir ortada yaşadıkları bir kasaba: Danzig. Üç yaşına bastığı gün bir teneke trampet armağan edilen; etrafındaki erişkinlerin memnunluktan mahrum, karamsar, palavra ve cürümle dolu, tabir yerindeyse acınası dünyasına katılmak yerine büyümemeyi ‘yeğleyen’ bir çocuk: Oskar Matzerath.
Teneke Trampet, savaş öncesinde Danzig’den savaş daha sonrasındaki Düsseldorf’a uzanıyor ve büyümeyi reddeden bir çocuktan bir akıl hastanesi sakinine dönüşen Oskar Matzerath’ın gözünden hem Orta Avrupa tıpkı vakitte Almanya’yı, hiç olmadığı kadar çıplak bir biçimde görmemizi sağlıyor. Grass’ın klasikleşmiş romanında Oskar’ın toplumsal yozlaşmayı, teneke trampetinin vuruşları ve camı parçalayan sesiyle protestosuna şahit olacaksınız.
11. “Kadın Oyunları”, Dario Fo (1997)
Bayan oyunlarının sayfalarını çevirmeye başladığınızda; Çarmıha Gerili Meryem Ana, Filistinli Bir Bayan, Personel Bayan, Mahkum Bayan, Tecavüze Uğrayan Bayan, Teröristin Anası, Azap nazarann Bayan, Partizan Ana, Romalı Lisistrata, Medea ve başkalarıyla tanışacaksınız.
Bu oyunlar onların monologları, fakat aldanmayalım, hayatta olduğu üzere buradaki her oyunda da başkahraman sürekli bir erkektir. Bu oyunlarda bayan ve erkeğin sonsuz ömür serüveni, sevdaları, tutkuları, acıları, ihanetleri anlatılır.
12. “Görmek”, Jose Saramago (1998)
İsmi meçhul bir ülkenin başşehrinde seçim günü bardaktan boşanırcasına yağmur yağmaya başlayınca kimse oy atmaya gitmez. Öğlenden daha sonra yağmur durunca, saat tam dörtte, seçmenler güya buyruk almışçasına sandıkların başına koşarlar. Lakin sandıklar açıldığında, kullanılan oyların yüzde 83’ünün boş olduğu ortaya çıkar.
Bunun bozguncu bir kümenin, dahası memleketler arası bir anarşist örgütün işi olduğunu düşünen hükumet olağanüstü hal ilan eder. yıllar evvel kenti saran ‘körlük salgını’ndan kurtulan tek kişinin bu olayla irtibatlı olduğundan kuşkulanılır. ‘Beyaz veba’nın öteki kentlere de yayılmasını önlemek için başşehir abluka altına alınır, bir polis komiseri ‘suçlular’ı bulmakla nazaranvlendirilir.
13. “Gelişin Bilmecesi” V. S. Naipaul (2001)
Sürrealist ressam Giorgio de Chirico’nun Gelişin Bilmecesi isimli dizi tablosundan esinlenen kitap, İmparatorluk daha sonrası devirde Karayiplerden İngiltere’ye gelen genç bir Hintlin’in hikayesini anlatıyor. Naipaul’un en kıymetli otobiyografik yapıtlarından biri olarak, bir diyardan değişik bir diyara gitmenin, bir ruh halinden öteki bir ruh haline geçmenin kıssası üzerinden, en geniş manada ‘yolculuk’ temasını işliyor.
Lakin muharrir, yaratıcılık ve müşahedeyle birleştirdiği farklı bir ağ da örüyor romanda. İngiliz dünyasının, sömürgeciliğin sona ermesiyle başlayan küçülme ve eski görkemini yitirme sürecini, bir malikânenin geçirdiği değişim evreleriyle simgeliyor.
14. “Barbarları Beklerken” John Maxwell Coetzee (2003)
Nobel mükafatı sahibi J. M. Coetzee, bu romanında hayalî bir imparatorlukta geçen olayları anlatıyor. Lakin, müellifin 1970’ler Güney Afrika’sına gönderme yaptığını seziyoruz. Geniş topraklara yayılmış bir imparatorluğun en ucundaki bölgede yaşayan Barbarlar, kelamım ona, ayaklanmak, imparatorluğu tehdit etmek üzeredirler.
Onları bastırmak mazeretiyle merkezden gönderilen Albay ve emrindekiler, harikulade bir azap ve kıyım başlatırlar. Bu olaylar, o bölgede nazaranvli, yıllardır başşehrin yüzünü görmemiş Sulh Yargıcı’nın ağzından aktarılır. Barbarları Beklerken, ürkütücü bir zorbalığın hikayesini lisana getirmekle bir arada, evvela bir aşk, sevecenlik, bağışlama ve insancıl hisler romanı.
15. “Ayışığı” Harold Pinter (2005)
Ay Işığı, İngiltere’nin, en aktif ve ünlü çağdaş oyun muharrirlerinden biri olan Pinter’in, on beş yıl ortadan daha sonra yazdığı oyunu.
Pinter bu oyununda, ana-babalar ile çocukları içindeki, dünyamızda 80’li senelerda başlamış olan kopukluğu, iletişimsizliği, duyarsızlığı ve uçurumu anlatıyor. Müellifin dikkat alımlı özelliklerinden olan iğnelemek /kesinlik/gizem/kabalıkla inceliğin beraberliği, bu oyunda da, tesirli bir formda yer alıyor.
16. “Kara Kitap” Orhan Pamuk (2006)
Romanın ana karakteri Galip, İstanbul’da yaşayan ve kimliğinden şad olmayan bir avukattır. Bir gün karısı Rüya’nın küçük bir not bırakarak onu terk ettiğini öğrenir. Galip, eşini bulmak gayesiyle sıra dışı bir harekete kalkışır.
Galip; eşi Rüya’nın, bir gazetede köşe müellifliği yapan kardeşi Celal’e kaçtığını düşünür. Bu sıralarda Celal’in de kayıp olduğunu öğrenir. Galip, kardeşi ve eşinin izini bulmak için Celal üzere yaşamaya başlar, Celal’in kimliğini ele geçirir. Bunu yaparak Celal üzere düşünebileceğini ve ötürüsıyla kardeşi ve eşinin nerede olduğunu bulabileceğine inanmaya başlar.
Roman, bireyin kimlik problemini ele almasının yanında batı ve doğu içinde kalan İstanbul’un ve doğal olarak Türkiye’nin de kimlik meselesine değinmektedir.
17. “Gene Aşk” Doris Lessing (2007)
Ünlü muharrir ‘Doris Lessing’ bu romanında orta yaşı aşkın bir bayan müellifin, Sarah Durham’ın ağzından aşkı işliyor, çocukluktan başlayarak dostluğa, romantizme, cinsel tutkuya, hatta pornografiye kadar her tarafıyla aşkı. Sarah Durham, intihar ettiği söylenen bir bayan sanatkarın, Julie Vairon’un müziğinden, güncelerinden ve fotoğraflarından yola çıkarak bir oyun yazmıştır.
Oyunun çeşitli ülkelerde sergilenişi sırasında tiyatro grubu ve seyirciler üzerindeki tesirleri Lessing’e çağdaş toplumları eleştirme imkanı tanıyor. Muharririn, son romanı olan ‘Gene Aşk’ta irdelediği üzere, hayat uzunluğu kişinin yakasını bırakmayan aşk bir hastalık mı yoksa?
18. “Ketum Kahraman” Mario Vargas Llosa (2010)
‘Bu ülkede küçük de olsa bir uygarlık alanı yaratmak olanaksız,’ diye geçirdi aklından. ‘Barbarlık her şeyi önüne katıp sürüklüyor.’ Karamsarlığa kapıldığı vakit içinderda yaptığı üzere bir daha, gençliğinde gidip diğer ülkelerde kendine bir ömür kurmak yerine, burada, Lima denen bu müthiş kentte kalmaya karar vermekle ne kadar yanlış bir şey yapmış olduğunu düşündü.
Peru’da iki kent ve iki işveren. Başşehir Lima’da sigortacı Ismael Carrera, taşra güneşinin altında kavrulan Piura’daysa nakliyeci Felícito Yanaqué. Bir tarafta Felícito’nun, kapısına sıkıştırılan örümcek imzalı haraç mektubuna meydan okumasıyla değişen hayatı. Öteki taraftaysa ikinci baharının doruğundaki Ismael’in ailevi antikalıkları yüzünden kabağın, sadık dostu ve şirketinin yöneticisi Don Rigoberto’nun başında patlaması. Tam da emeklilik hayalleri kurarken…
19. “Yaşam ve Vefat Yorgunu” Mo Yan (2012)
Mo Yan’ın epik romanı Hayat ve Vefat Yorgunu, Mao Zedong’un toprak ıslahatı hareketiyle Çin kırsalının klasik tertibini altüst etmesinden yaklaşık iki yıl daha sonra, 1 Ocak 1950 günü başlıyor. Bu iki yıl boyunca Cehennemin Efendisi Yama, ırgatlarına âlâ davranmasıyla nam salmış Ximen Nao’ya, iktidarı yeni ele geçirmiş köylülerin kendisini niye idam ettiklerini itiraf ettirmek için her türlü işkenceyi uyguluyor. Lakin Ximen Nao, cehennem ateşinde yakılma cezasını çektikten daha sonra bile pak olduğu argümanını sürdürünce Cehennemin Efendisi Yama pes ederek onun eski topraklarına dönmesine müsaade veriyor.
Ne var ki, Ximen Nao bir daha hayata geldiğinde insan olarak değil eşek olarak doğduğunu anlıyor.Çünkü Cehennemin Efendisi Yama kalpleri kinle dolu ruhların bir daha insan olarak doğmalarını istemiyor ve o ruhları hayvan olarak bir daha dünyaya gönderiyor.Romanın beş kısmı, kahramanımızın altı reenkarnasyonla eşek, boğa, domuz, köpek ve maymun kimliğindeki ömürlerinde, eski ailesinin, dostlarının, rakiplerinin, düşmanlarının yazgısına şahit oluşunu aktarıyor.Ximen Nao son reenkarnasyonunda da şaşırtan bir bellek gücüne ve lisan öğrenme yeteneğine sahip olan koca başlı bir oğlan çocuğu olarak dünyaya geliyor.Roman bu farklı kimliklerin bakış açılarından Çin’in çalkantılı tarihli son elli yılın hikayesini lisana getiriyor.
20. “Başkaldıran İnsan” Albert Camus (1957)
‘Başkaldıran İnsan’, başkaldırının kendisidir, fakat ölçülü ve insanın boyutlarında. ‘Başkaldıran İnsan’, adalete ve bilhassa doğruluğa vurgundur, mutlak olan’ın iğvasından, mitoslardan, gurur, horlanma ve kanın romantik baş dönmelerinden uzak durur. Ancak insan, ne ise, o olmaya yanaşmayan tek yaratıktır. Bu yadsıma onu intihara mı, yoksa bir oburunu öldürmeye mi gdolayır? ‘Hayır!’ demeyi bilen insandır ‘Başkaldıran İnsan’, lakin kime, neye, nerede, nasıl? Başkaldıran insanı kuşatan ‘hayır’ın içeriği nedir? Bunun karşılığı ‘Başkaldıran İnsan’da…
Ek: “Akıl Çağı” Jean-Paul Sartre (1964, reddetti)
1964 yılında layık görüldüğü Nobel Edebiyat Mükafatını reddeden Sartre’ın, edebiyat alanında kaleme aldığı yapıtları içinde kıymetli bir yeri olan ‘Özgürlüğün Yolları’ başlıklı dizi romanı üç kitaptan oluşuyor: ‘Akıl Çağı’, ‘Yaşanmayan Vakit ve Yıkılış’. Tümü 1945-1949 yılları içinde yayımlanan bu üç romanın 1945 yılında yayımlanan birinci ikisi, manalı farklılıklarıyla İkinci Dünya Savaşı’nın yol açtığı altüst oluşu stantlar. Dizinin birinci kitabı olan ve 1941’de bitirilen ‘Akıl Çağı’nda, 1937-1938 yıllarının aldatıcı iyimserliği ortasında, iki gün müddetince kendilerini arayan ve kendilerinden kaçan, epey içe dönük birkaç şahsi hayatın hudutlu çerçevesi ortasında süregiden arayışlar anlatılır.
Not: Kitap özetlerinde tanıtım bültenlerinden yararlanılmıştır ve sıralamanın kitapların niteliğiyle rastgele bir münasebeti yoktur. Yazarların isimlerinin yanındaki yıllar da Nobel aldıkları tarihi göstermektedir.
1. “Godot’yu Beklerken”, Samuel Beckett (1969)
Godot’yu Beklerken 1948 yılında Fransızca olarak yazıldı ve 1953’te Paris’de sahneye kondu. vakit içinde ülke çapında bir ün kazandı. 1954 yılında Beckett tarafınca kimi değişikliklerle İngilizceye çevrildi ve diğer ülkelerde de sahnelenmeye başladı. Avangard olarak nitelenmesine rağmen süratle klasikleşti.
Oyunun varoluş sancıları çeken kahramanları, yolları kesiştiğinde birbirleriyle bağlantı kurmaya çalışırlar. Her gün bir dahalenen bu ritüelde bellek fonksiyonunun yerine getiremeyince de gerçekliğin mutlaklığından uzaklaşmaya başlarlar. Kimilerine göre tüm vakit içinderın en güzeli olan bu oyun, 21. yüzyılda da başımızda soru işaretleri bırakmaya devam ediyor.
2. “İvan Denisoviç’in Bir Günü”, Aleksandr Soljenitsin (1970)
Yayımlandığında dünyada hem edebi birebir vakitte siyasi yankı uyandıran İvan Denisoviç’in Bir Günü, Stalinist baskıyı edebiyata taşıyan birinci roman.
Aleksandr İsayeviç Soljenitsin İvan Denisoviç’in Bir Günü’nde, toplama kamplarındaki acımasız yaşama ve çalışma şartları karşısında onurunu ve haysiyetini muhafazaya çalışan insanları anlatıyor. Kirli, soğuk ve adaletsiz bir ortamda hayata tutunan mahkûmların, insanlık dışı sisteme nasıl direnç gösterdiklerini resmediyor. Romanın kahramanı İvan Denisoviç, İkinci Dünya Savaşı’nda Almanların elinden kaçtıktan daha sonra, casus olma kuşkusuyla Sovyet hükumeti tarafınca gözaltına alınır ve sürgüne gönderilir.
Buzlar altındaki Sibirya sürgününde, açlık ve dayak tehdidi altında on yıl geçirecektir. Soljenitsin’in kendi anılarından yola çıkarak yazdığı roman, 1962 yılında yayımlandığında Sovyetler Birliği’nde büyük yankı uyandırmış, kısa müddette toplatılmış ve yasaklanmıştı. Stalinist devrin muharrirler üstündeki siyasi baskısını anlamak için okunması gereken bir roman.
3. “İnsanın Taşrası” Elias Canetti (1981)
Elias Canetti ‘Notlar’ıyla dünya edebiyatında kendine has bir yazın çeşidi yaratmıştır. Muharrir, İnsanın Taşrası ismini verdiği ve 1942-1972 yılları içindeki notlarını içeren kitabında, yaşadığı dünyada herkesten ve her şeydilk evvel kendi kendisiyle en maskesiz üslupta hesaplaşmayı etik bir unsura dönüştürür.
Canetti’nin aslında bütün yazdıkları üzere, ‘Notlar’ı da, giderek daha epey körleşen bir dünyada şuurlu yaşamaya çalışan insanoğlunun bakışlarını yitirmemesi için verilmiş en soylu savaşımlardan birini belgeliyor. Ne de olsa ‘arasında yaşadığımız dünyanın durumunu nazaranmeyenin o dünya üzerine yazacak çabucak hiç bir şeyi yoktur…’
‘Bu notların kuvvetliğü, şahsi olmalarından kaynaklanıyor. İnsan, bilhassa şahsi olandan uzaklaşmak istiyor; güya çabucak sonrasında artık değişemeyeceğinden korkarcasına, şahsi olanı kâğıda dökmekten korkuyor. Gerçekte ise insan bir kere yazdıktan daha sonra rahat bıraktığı takdirde, her şey bir fazlaca yoldan değişime uğramayı sürdürüyor. Ruhun yollarını gösteren şey, bir daha okumak.’
4. “Yüzyıllık Yalnızlık” Gabriel García Márquez (1982)
‘Yüzyıllık Yalnızlık’ı yazmaya başladığımda, çocukluğumda beni etkilemiş olan her şeyi edebiyat aracılığıyla aktarabileceğim bir yol bulmak istiyordum. Çok kasvetli kocaman bir meskende, toprak yiyen bir kız kardeş, geleceği sezen bir büyükanne ve memnunlukla çılgınlık içinde ayrım gözetmeyen, isimleri bir örnek bir yığın hısım akraba içinde geçen çocukluk günlerimi sanatsal bir lisanla arkamda bırakmaktı hedefim. Yüzyıllık Yalnızlık’ı iki yıldan daha kısa bir müddetde yazdım, fakat yazı makinemin başına oturmadan evvel bu kitap hakkında düşünmek on beş, on altı yılımı aldı.
Büyükannem, en acımasız şeyleri, kılını bile kıpırdatmadan, güya sırf gördüğü olağan şeylermiş üzere anlatırdı bana. Anlattığı hikayeleri bu kadar kıymetli kılan şeyin, onun duygusuz hali ve imgelerindeki zenginlik olduğunu kavradım. Yüzyıllık Yalnızlık’ı büyükannemin işte bu sistemini kullanarak yazdım. Bu romanı dikkat ve keyifle okuyan, hiç şaşırmayan kolay beşerler tanıdım. Şaşırmadılar, zira ben onlara hayatlarında yeni olan bir şey anlatmamıştım, kitabımda gerçekliğe dayanmayan tek cümle bulamazsınız.’
5. “Serbest Düşüş” William Golding (1983)
Sammy Mountjoy babasını hiç tanımadan yoksulluk ortasında büyümüşse de, fotoğraflarını Tate Gallery’nin duvarlarında gorebilmiş yetenekli bir ressamdır. İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanlara esir düşer ve azap tehdidiyle karanlık bir hücreye kapatılır. Kör karanlığın, tecridin ve kendisini bekleyen akıbetin dehşetiyle geçmiş hayatını gözden geçirir.
hayatının manasını ansızın nasıl yitirdiğini, hangi kusurunun onu bugün olduğu şahsa dönüştürdüğünü düşünür ve istikamet hissini yitirip kendi varoluşunun labirentine düşüşünü sorgulamaya koyulur. Sorumluluğu ne vakit başlamış, karanlık ne vakit çökmüştür? Sammy ömründe özgür iradesinin elinden bütünüyle kayıp gittiği anı tespit etmeye çalışır. O anı hazırlayan olayların izini sürdüğü bu sorgulama, onu insan olmanın ne manaya geldiğine dair daha derin bir kavrayışa gdolayır
6. “Cebelavi Sokağı’nın Çocukları” Necib Mahfuz (1988)
Mukattam Çölü’nün kıyısında, isminin verildiği sokakta, yüksek duvarların çevrelediği mükemmel konağında yaşayan kudretli Cebelavi, topraklarının ve mülklerinin yönetimini beş oğlundan biri olan Edhem’e bırakır. Lakin Edhem’in babasına ihaneti, konaktan kovulmasıyla sonuçlanır. Cebelavi’nin oğulları ve torunlarından Cebel, Rıfat ve Kasım, ondan aldıkları işaretler ve manevi güçle, sokağın idaresini ele geçirir, çetelerin elindeki fakir halklarına yardımcı olmaya, barış sağlayıp adil bir tertip kurmaya çabalarlar. Hedefleri tıpkı olsa da yolları farklıdır.
Cebelavi’nin çocukları ve torunlarının öyküleri, birbirine geçerek ilerler. Sokaktaki her insanın ve her şeyin sahibi olan, ismi efsaneleşen Cebelavi’nin sırrını çözmeye çalışırken beklenmedik olaylara yol açan torunu Arif’in devri, bu tuhaf sokağın ve sakinlerinin hayatında farklı fakat kalıcı bir sayfa açacaktır.
Mısır’da senelerca yasaklanan Cebelavi Sokağı’nın Çocukları, hem bütün bir soyun birebir vakitte peygamberleri, efsaneleri ve günümüze göndermeleriyle, birebir soydan gelenlerin düşmanlıkları, savaşları, iktidar hırsları, aşkları ve mucizeleri üzerinden insanlığın kozmik ve ruhani hikayesini anlatıyor.
7. “Çifte Alev” Octavio Paz (1990)
Nobel Edebiyat Mükafatı sahibi Octavio Paz’dan, birinci gençliğinden olgunluk çağına kadar izini sürdüğü aşk, erotizm ve cinselliğin farklı görünümleri üzerine düşünsel bir seyahat. Paz, insanoğlunun mevte meydan okumak için bulduğu en kuvvetli karşılıklardan biri olan aşk ve erotizmin billurlaşma, yüceltme, saptırma ve ağırlaşma anlarına odaklanıyor. Antik çağlardan günümüze, Sappho’dan Dante’ye, Marquis de Sade’dan Fourier’ye, Madame Bovary’den Ulysses’e uzanan bir coğrafyada aşk ve erotizmin edebiyatı beslemeyi sürdüren ikili alevinin ışığında kışkırtıcı ve derin bir keşfe çıkıyor.
8. “şahsi Bir Sorun” Kenzaburo Oe (1994)
‘Kendini kandırma zehrini bir defa tadan beşerler, tekrar kendilerini asla kurtaramazlar…’
Büyükşehir ortamındaki yalnızlaşma ve yabancılaşma sancılarından kurtuluşu Afrika gezisi hayallerinde arayan dershane öğretmeni Bird. Karısı her an doğum yapmak üzeredir ve evlendiği anda düzgünce azalan Afrika seyahatine çıkma umudu, çocuğun doğumuyla tümüyle sönecektir.
Bir de çocuk beyin fıtığı üzere nadir rastlanan bir anormallik ile doğuverince, Bird kendini bir karabasanın ortasında bulur. Yaşadığı utanç ve dehşet onu evvel alkole ve sorumluluklarından kaçmaya, daha sonra çocuğu yeryüzünden bir an evvel silinmesi gereken bir düşman olarak görmeye kadar götürecektir…
9. “Sevilen”, Toni Morrison (1993)
Kölelik cehennemine içeriden bir gözle bakan Sevilen, çocuklarıyla birlikte kölelikten kaçan bir hanımın özgürlük savaşını anlatıyor. Geçmişin yükünü omuzlarından yıllar daha sonra dahi indiremeyen, onun hayaletleriyle boğuşan Sethe, annelik vicdanıyla, kadınlığıyla ve ilişkin olduğu toplumla hesaplaşıyor.
Kadınlık ve annelik hisleriyle harikulade bir biçimde harmanlamış Toni Morrison’ın bu dev yapıtı, zalimliklerle dolu bir tarihe ışık tutarken, siyahi bir ailenin merkezinde hayli şahsi bir varoluş öyküsünün his dolu inceliklerini ıskalamamayı başarıyor.
10. “Teneke Trampet” Günter Grass (1999)
1900’lerin birinci yarısı. Almanya. Almanların, Polonyalıların ve başka azınlıkların bir ortada yaşadıkları bir kasaba: Danzig. Üç yaşına bastığı gün bir teneke trampet armağan edilen; etrafındaki erişkinlerin memnunluktan mahrum, karamsar, palavra ve cürümle dolu, tabir yerindeyse acınası dünyasına katılmak yerine büyümemeyi ‘yeğleyen’ bir çocuk: Oskar Matzerath.
Teneke Trampet, savaş öncesinde Danzig’den savaş daha sonrasındaki Düsseldorf’a uzanıyor ve büyümeyi reddeden bir çocuktan bir akıl hastanesi sakinine dönüşen Oskar Matzerath’ın gözünden hem Orta Avrupa tıpkı vakitte Almanya’yı, hiç olmadığı kadar çıplak bir biçimde görmemizi sağlıyor. Grass’ın klasikleşmiş romanında Oskar’ın toplumsal yozlaşmayı, teneke trampetinin vuruşları ve camı parçalayan sesiyle protestosuna şahit olacaksınız.
11. “Kadın Oyunları”, Dario Fo (1997)
Bayan oyunlarının sayfalarını çevirmeye başladığınızda; Çarmıha Gerili Meryem Ana, Filistinli Bir Bayan, Personel Bayan, Mahkum Bayan, Tecavüze Uğrayan Bayan, Teröristin Anası, Azap nazarann Bayan, Partizan Ana, Romalı Lisistrata, Medea ve başkalarıyla tanışacaksınız.
Bu oyunlar onların monologları, fakat aldanmayalım, hayatta olduğu üzere buradaki her oyunda da başkahraman sürekli bir erkektir. Bu oyunlarda bayan ve erkeğin sonsuz ömür serüveni, sevdaları, tutkuları, acıları, ihanetleri anlatılır.
12. “Görmek”, Jose Saramago (1998)
İsmi meçhul bir ülkenin başşehrinde seçim günü bardaktan boşanırcasına yağmur yağmaya başlayınca kimse oy atmaya gitmez. Öğlenden daha sonra yağmur durunca, saat tam dörtte, seçmenler güya buyruk almışçasına sandıkların başına koşarlar. Lakin sandıklar açıldığında, kullanılan oyların yüzde 83’ünün boş olduğu ortaya çıkar.
Bunun bozguncu bir kümenin, dahası memleketler arası bir anarşist örgütün işi olduğunu düşünen hükumet olağanüstü hal ilan eder. yıllar evvel kenti saran ‘körlük salgını’ndan kurtulan tek kişinin bu olayla irtibatlı olduğundan kuşkulanılır. ‘Beyaz veba’nın öteki kentlere de yayılmasını önlemek için başşehir abluka altına alınır, bir polis komiseri ‘suçlular’ı bulmakla nazaranvlendirilir.
13. “Gelişin Bilmecesi” V. S. Naipaul (2001)
Sürrealist ressam Giorgio de Chirico’nun Gelişin Bilmecesi isimli dizi tablosundan esinlenen kitap, İmparatorluk daha sonrası devirde Karayiplerden İngiltere’ye gelen genç bir Hintlin’in hikayesini anlatıyor. Naipaul’un en kıymetli otobiyografik yapıtlarından biri olarak, bir diyardan değişik bir diyara gitmenin, bir ruh halinden öteki bir ruh haline geçmenin kıssası üzerinden, en geniş manada ‘yolculuk’ temasını işliyor.
Lakin muharrir, yaratıcılık ve müşahedeyle birleştirdiği farklı bir ağ da örüyor romanda. İngiliz dünyasının, sömürgeciliğin sona ermesiyle başlayan küçülme ve eski görkemini yitirme sürecini, bir malikânenin geçirdiği değişim evreleriyle simgeliyor.
14. “Barbarları Beklerken” John Maxwell Coetzee (2003)
Nobel mükafatı sahibi J. M. Coetzee, bu romanında hayalî bir imparatorlukta geçen olayları anlatıyor. Lakin, müellifin 1970’ler Güney Afrika’sına gönderme yaptığını seziyoruz. Geniş topraklara yayılmış bir imparatorluğun en ucundaki bölgede yaşayan Barbarlar, kelamım ona, ayaklanmak, imparatorluğu tehdit etmek üzeredirler.
Onları bastırmak mazeretiyle merkezden gönderilen Albay ve emrindekiler, harikulade bir azap ve kıyım başlatırlar. Bu olaylar, o bölgede nazaranvli, yıllardır başşehrin yüzünü görmemiş Sulh Yargıcı’nın ağzından aktarılır. Barbarları Beklerken, ürkütücü bir zorbalığın hikayesini lisana getirmekle bir arada, evvela bir aşk, sevecenlik, bağışlama ve insancıl hisler romanı.
15. “Ayışığı” Harold Pinter (2005)
Ay Işığı, İngiltere’nin, en aktif ve ünlü çağdaş oyun muharrirlerinden biri olan Pinter’in, on beş yıl ortadan daha sonra yazdığı oyunu.
Pinter bu oyununda, ana-babalar ile çocukları içindeki, dünyamızda 80’li senelerda başlamış olan kopukluğu, iletişimsizliği, duyarsızlığı ve uçurumu anlatıyor. Müellifin dikkat alımlı özelliklerinden olan iğnelemek /kesinlik/gizem/kabalıkla inceliğin beraberliği, bu oyunda da, tesirli bir formda yer alıyor.
16. “Kara Kitap” Orhan Pamuk (2006)
Romanın ana karakteri Galip, İstanbul’da yaşayan ve kimliğinden şad olmayan bir avukattır. Bir gün karısı Rüya’nın küçük bir not bırakarak onu terk ettiğini öğrenir. Galip, eşini bulmak gayesiyle sıra dışı bir harekete kalkışır.
Galip; eşi Rüya’nın, bir gazetede köşe müellifliği yapan kardeşi Celal’e kaçtığını düşünür. Bu sıralarda Celal’in de kayıp olduğunu öğrenir. Galip, kardeşi ve eşinin izini bulmak için Celal üzere yaşamaya başlar, Celal’in kimliğini ele geçirir. Bunu yaparak Celal üzere düşünebileceğini ve ötürüsıyla kardeşi ve eşinin nerede olduğunu bulabileceğine inanmaya başlar.
Roman, bireyin kimlik problemini ele almasının yanında batı ve doğu içinde kalan İstanbul’un ve doğal olarak Türkiye’nin de kimlik meselesine değinmektedir.
17. “Gene Aşk” Doris Lessing (2007)
Ünlü muharrir ‘Doris Lessing’ bu romanında orta yaşı aşkın bir bayan müellifin, Sarah Durham’ın ağzından aşkı işliyor, çocukluktan başlayarak dostluğa, romantizme, cinsel tutkuya, hatta pornografiye kadar her tarafıyla aşkı. Sarah Durham, intihar ettiği söylenen bir bayan sanatkarın, Julie Vairon’un müziğinden, güncelerinden ve fotoğraflarından yola çıkarak bir oyun yazmıştır.
Oyunun çeşitli ülkelerde sergilenişi sırasında tiyatro grubu ve seyirciler üzerindeki tesirleri Lessing’e çağdaş toplumları eleştirme imkanı tanıyor. Muharririn, son romanı olan ‘Gene Aşk’ta irdelediği üzere, hayat uzunluğu kişinin yakasını bırakmayan aşk bir hastalık mı yoksa?
18. “Ketum Kahraman” Mario Vargas Llosa (2010)
‘Bu ülkede küçük de olsa bir uygarlık alanı yaratmak olanaksız,’ diye geçirdi aklından. ‘Barbarlık her şeyi önüne katıp sürüklüyor.’ Karamsarlığa kapıldığı vakit içinderda yaptığı üzere bir daha, gençliğinde gidip diğer ülkelerde kendine bir ömür kurmak yerine, burada, Lima denen bu müthiş kentte kalmaya karar vermekle ne kadar yanlış bir şey yapmış olduğunu düşündü.
Peru’da iki kent ve iki işveren. Başşehir Lima’da sigortacı Ismael Carrera, taşra güneşinin altında kavrulan Piura’daysa nakliyeci Felícito Yanaqué. Bir tarafta Felícito’nun, kapısına sıkıştırılan örümcek imzalı haraç mektubuna meydan okumasıyla değişen hayatı. Öteki taraftaysa ikinci baharının doruğundaki Ismael’in ailevi antikalıkları yüzünden kabağın, sadık dostu ve şirketinin yöneticisi Don Rigoberto’nun başında patlaması. Tam da emeklilik hayalleri kurarken…
19. “Yaşam ve Vefat Yorgunu” Mo Yan (2012)
Mo Yan’ın epik romanı Hayat ve Vefat Yorgunu, Mao Zedong’un toprak ıslahatı hareketiyle Çin kırsalının klasik tertibini altüst etmesinden yaklaşık iki yıl daha sonra, 1 Ocak 1950 günü başlıyor. Bu iki yıl boyunca Cehennemin Efendisi Yama, ırgatlarına âlâ davranmasıyla nam salmış Ximen Nao’ya, iktidarı yeni ele geçirmiş köylülerin kendisini niye idam ettiklerini itiraf ettirmek için her türlü işkenceyi uyguluyor. Lakin Ximen Nao, cehennem ateşinde yakılma cezasını çektikten daha sonra bile pak olduğu argümanını sürdürünce Cehennemin Efendisi Yama pes ederek onun eski topraklarına dönmesine müsaade veriyor.
Ne var ki, Ximen Nao bir daha hayata geldiğinde insan olarak değil eşek olarak doğduğunu anlıyor.Çünkü Cehennemin Efendisi Yama kalpleri kinle dolu ruhların bir daha insan olarak doğmalarını istemiyor ve o ruhları hayvan olarak bir daha dünyaya gönderiyor.Romanın beş kısmı, kahramanımızın altı reenkarnasyonla eşek, boğa, domuz, köpek ve maymun kimliğindeki ömürlerinde, eski ailesinin, dostlarının, rakiplerinin, düşmanlarının yazgısına şahit oluşunu aktarıyor.Ximen Nao son reenkarnasyonunda da şaşırtan bir bellek gücüne ve lisan öğrenme yeteneğine sahip olan koca başlı bir oğlan çocuğu olarak dünyaya geliyor.Roman bu farklı kimliklerin bakış açılarından Çin’in çalkantılı tarihli son elli yılın hikayesini lisana getiriyor.
20. “Başkaldıran İnsan” Albert Camus (1957)
‘Başkaldıran İnsan’, başkaldırının kendisidir, fakat ölçülü ve insanın boyutlarında. ‘Başkaldıran İnsan’, adalete ve bilhassa doğruluğa vurgundur, mutlak olan’ın iğvasından, mitoslardan, gurur, horlanma ve kanın romantik baş dönmelerinden uzak durur. Ancak insan, ne ise, o olmaya yanaşmayan tek yaratıktır. Bu yadsıma onu intihara mı, yoksa bir oburunu öldürmeye mi gdolayır? ‘Hayır!’ demeyi bilen insandır ‘Başkaldıran İnsan’, lakin kime, neye, nerede, nasıl? Başkaldıran insanı kuşatan ‘hayır’ın içeriği nedir? Bunun karşılığı ‘Başkaldıran İnsan’da…
Ek: “Akıl Çağı” Jean-Paul Sartre (1964, reddetti)
1964 yılında layık görüldüğü Nobel Edebiyat Mükafatını reddeden Sartre’ın, edebiyat alanında kaleme aldığı yapıtları içinde kıymetli bir yeri olan ‘Özgürlüğün Yolları’ başlıklı dizi romanı üç kitaptan oluşuyor: ‘Akıl Çağı’, ‘Yaşanmayan Vakit ve Yıkılış’. Tümü 1945-1949 yılları içinde yayımlanan bu üç romanın 1945 yılında yayımlanan birinci ikisi, manalı farklılıklarıyla İkinci Dünya Savaşı’nın yol açtığı altüst oluşu stantlar. Dizinin birinci kitabı olan ve 1941’de bitirilen ‘Akıl Çağı’nda, 1937-1938 yıllarının aldatıcı iyimserliği ortasında, iki gün müddetince kendilerini arayan ve kendilerinden kaçan, epey içe dönük birkaç şahsi hayatın hudutlu çerçevesi ortasında süregiden arayışlar anlatılır.